ازکتاب انس التائبین اثر شیخ احمد جام

می پرسند که پیر کیست؟، و پیری چیست؟پیر را چه باید کرد تا شاید که بدو اقتدا کنی؟

الجواب و بالله التوفیق:
قال صدر الامام ، شیخ الاسلام قدس الله روحه العزیز :بدان پیر را سیرت پیغمبران باید داشت تا شاید که آواز پیری آرد، و شاید که بدو اقتدا کنی؛ کما قال النبی (ص) :
أشّیخُ فِی قَومِهِ کَالنَّبِیِّ قِی اُمَّتِهِ."پیر در میان مردم مانند پیغمبر است در میان پیروان"
پیری به نام و هیأت بسیار است، امادر معنی می جوی؛ بسیارباید جست بو که یاوی و بو که نیاوی.
اول باری پیر چنان باید که راه دان باشد و راه رفته؛ تا راه نداند راه نتواند نمود.
و پیر چنان بود که : عالِم باشد وناصح باشد،و نیک خواه باشد،وسخی باشد ، و خوش خوی باشد ، و حسود نباشد ، و مبغض نباشد ، و با اهل اسلام ساخته باشد ، وسنّی باشد ، و حق گوی، وحق پذیرباشد، و از بدعت دور باشد ، و متّقّی باشد ، و متوکّل باشد ، و مفوّض و راضی باشد ، و درویشی دوستر دارد از توانگری ، و ذُلّ دوستر دارد از عزّ ، و گرسنگی دوستر دارد از سیری. زاهد باشد ، وشاکر وصابر باشد ، بصیر باشد به کار مرید و کار آن جهان ، و به عیب دنیا بینا باشد ، و به عیب تن خویش بینا باشد ، و به عیب مردمان کور باشد ، و بر خلق مشفق باشد ، و ممیّز باشد ، و محارب باشد با شیطان ، و هوی را خداوند باشد ، و خداوند را بنده ؛ آنگه شاید که بدو اقتدا کنی. و هر که بنده اوست نشاید بدو اقتدا کردن ؛ زیرا که هر چه گوید، همه به غرض و مقصود گوید: نه ناصح تو باشد ، از وی پرهیز باید کرد ؛ کما قال الله تعالی فی محکم کتابه:
.......وَلا تَتَّبِع ألهَوا فَیُضِلَّکَ عَن سَبیل الله "....هوای نفس را پیروی مکنید که آن شما را از راه خدا گمراه می کند"

هر که به خویشتن نشاید به دیگری هم نشاید: چون پیر از نصیحت خویش دست بازداشته باشد، نصیحت تو کی نگاه دارد؟ نگر تا از هر چشمه آب نخوری ، و در هر مرغزاری چرا نکنی که صیّاد بس استاد است: در زیر هر گامی دامی دارد، و در هر شهدی زهری قاتل پنهان کرده است.
زینهار ! که گِرد هر جای نگردی که تهمت زده است که دین خویش برباد دهی؛
کماقال النٌبٌی(ص):
إتَّقوامَواضِعَ التِّهمِ ،گفت: بپرهیزید از جای گاه های تهمت زده.
پیر چنان باید که باز طبع باشد نه کرکس طبع؛هر پیری که کرکس طبع باشدگِرد وی نباید گردید که راه دین بر تو تباه کند، و تورا در دین و شریعت چنان سرگردان کند که ندانی که کجایی؛ ازبس ظلمتِ هرگونه که بشنوی چنان شوی که گویی به جز از این راه نیست.
الحذر! الحذر! از پیران کرکس طبع؛امّا بدان که پیر کرکس طبع کیست، و چه کند؛
کرکس را که هوای مردار برخیزد در هوا شود؛ چندان به هوا بَرشود که هیچ مرغی وی را نبیند : تاکبودی آسمان بَرشود، و هشتاد در هشتاد بیند،و عمراو از همه مرغان درازتر باشد، و به تن از همه بهتر باشد، و بی رنج زندگی کند و از خلق عزلت دارد، و مسکن وی کوه باشد؛ این همه بکند امّا همّت او به جز مردار نباشد،و هر مریدی که بر پی این پیر رود به جز مردار نیاود پیر مردار جوی مرید را مردار جوی کند؛ چنان که حکیمی گفته است:
هر که با دونان نشیند همچو دونان دون شود با خردمندان نشین تا مدحتت افزون شود
شاگرد از استاد همان آموزد که بیند؛ گفته اند که گربه بچه بانگ از مادر آموزد.

امّا پیر باز طبع یاوی که به شریعت آبادان باشد، و همّت وی همه زنده باشد که گیرد و هیچ گِرد مردار نگردد، دست از دامن وی بازنداری، اگرَت همّّت کار باشد؛ زیرا که پیر باز طبع ترجمان حق باشد:هر چه به زبان وی برود همه حق رود،و همه راست رود و همه اقتدا را شاید.

اگر کسی به چنین پیری اقتدا کند بهترین آن باشد که: همه مراد و هوای خویش، ودانش، و عقل، و فهم، و خرد، و ادب خویش در باقی کند، و فرا پیر گوید که: من هم اکنون از بت خانه روم بیرون آمده ام، اسلام عرضه کن. مرید خویشتن را نو برده روم داند،و هر چه پیر گوید بر آن برود، و هیچ از گفتار و کردار پیر باطل نداند، و هر گونه که پیر را بیند بر وی داوری نکند،و از خیر و شرّ آنچه وی را پیش آید، هیچ از پیر پوشیده ندارد تا شیطان راه بر او بنزند.
پیش پیر هر سخن نگوید، و سخن هر کس نگوید. و سخن دنیا نگوید، و هر سخنی که فرض نباشد نگوید، و در پیش وی بسیار ننشیند. و چون پیر سخن می راند هیچ نباید که غایب شود که نتوان دانست که از او کی آید، و سوال بسیار نباید کرد مگر چیزی که او بدان ناچار باشد و آواز بلند بر نباید داشت، و دنیا از وی باز ندارد و اگر پیر را شغلی باشد که به دست وی براید دریغ ندارد، و اگر از وی زلّتی بیند بدان زلّت از وی برنگردد و اگر پیر کاری کند که مرید نداند که آن چیست در آن داوری نباید کرد؛ زیرا که اگر هر کاری که پیر کردی مرید بدانستی، و یا هر سخنی که بگفتی دریافتی، آنگه مرید خود پیر بودی!
بسیار کارها رود بر پیر که اگر مرید نداند او را بهتر باشد؛ زیرا که او را قوّت آن نباشد، و نداند که چیست که او می کند، به داوری اوفتد؛ چنان که خضر وموسی صلوات الله علیهما.

چون پیر چنان باشد که یاد کرده شد، هر چه کند از هر نوعی که باشد، مرید را بدان داوری نرسد، و اگر داوری کند در خون خویش است که سعی می کند؛ و پیر هر چه کند بر بصیرت کند، ومرید را آن بصیرت نباشد که بیند که آن چیست که پیر می کند، و نه هرچیزی که پیر می کند، مرید را به آن کار باشد :
بسیار چیزها باشد که پیر کند یا مرید آن را بداند مرید را زیان دارد. و مرید را هیچ به از آن نباشد که کار خویش با پیر گذارد تا به سلامت باشد،و مقصود خویش بیابد.و هرچه پیر مرید را پسندد،مرید خود را باید ببسندید و چرایی نباید کرد.وسخن پیر را از خیرو شرّگوش فرا باید داشت : بسیار چیزها بود که به چشم مرید شرّ نماید که آن خیر باشد، وبسیار باشدکه در یک موضوع خیر باشد ودر دیگر شرّ، مرید را آن تمییز نباشد که میان این و آن فرق کند؛مرید را هیچ به بز آن نباشدکه به قول پیر اعتماد کند تا آن گاه که به تجربه و روزگار معلوم شود.امّا حالی صبر باید تا در صحبت،زیان کار نباشد؛ کما قال النّبّی(ص):
اَلَّصبرُمِفتاحُ الفَرَج "صبر کلید گشایش است"
امّا این همه فرمان برداری پیری را باید کرد که آن پیر چنان بود که گفتیم، وترجمان حق بود،
و از همه علایق بریده باشد و راه دان و راه بر باشد به حق، و ناصح و مشفق باشد.مثل پیر مشفق چون مثل کبوتر است و مثل مرید چون کبوتر بچّه باشد:کبوتر که بر بچّه مشفق باشد گرد عالم درمیگردد، و از سر هر دامی حلق آویز، و از سر هر تله ای جان او بر دانه ای می رباید تا آنگاه که حوصله خویش پُر بر آرد_از آنچه طعمه آن بچه باشد_آنگاه بر سر آن بچه آید:آن بچّه نیازی بیارد؛ وبال خویش بجنباند.کبوتر بدان ننگرد که چه رنج بردم تا این دانه به چنگ آوردم،در وقت به نیاز آن بچه نگرد، و هر چه در حوصله خویش دارد به حوصله آن بچه رساند،وغذای جان خویش غذای جان وی کند؛
شفقت پیر کم از آنِ کبوتر نباشد، و نیاز مرید کم از آنِ کبوتر بچه نباید که باشد تا مقصود حاصل آید.

وبالله العون و التّوفیق،و حسبنا الله و نعم المعین.

کتاب انس التائبین اثر شیخ احمد جام