معرفی کتاب اوصاف الاشراف

اوصاف الاشراف از مولفات فارسی خواجه نصیر الدین طوسی که رساله ای است مختصر ولی مفید و ارزشمند  است.

مقدمه، تعریف و ضرورت سلوک

شیخ در مقام تعریف از سلوک می نویسد: هر که در خود و احوال خود نگرد خویشتن را بغیر خویش محتاج داند. و محتاج بغیر ناقص باشد. و چون از نقصان خود خبر دار شود در باطن او شوقی که باعث آن باشد بر طلب کمال پدید آید پس محتاج شود بحرکتی در طلب کمال و اهل طریقت این حرکت را سلوک خوانند و کسی را که بدین حرکت رغبت کند شش چیز لازم حال او شود.

1)      بدایت حرکت و آنچه از آن چاره نباشد تا حرکت میسر شود و آن زاد و توشه در حرکات ظاهره است.

2)      ازاله عوایق و قطع موانع که اورا از حرکت و سلوک باز دارند

3)      حرکتی که بواسطه آن از مبدا بمقصد رسند و آن سیر وسلوک باشد و احوال سالک در آن حال

4)      حالهایی که بعد از سلوک اهل وصول را سانح شود.

5)      حالهایی که در اثنای سیر سلوک از مبدا حرکت تا وصول بمقصد بر او گذرد.

6)      نهایت حرکت انقطاع سلوک که آن را در این موضع فنای در توحید خوانند و هر یکی از این معانی مشتمل بود بر چند امر الا نهایت حرکت که در آن تعدد نبود.

محقق طوسی در کتاب «أوصاف الأشراف» باب اول را به «مقدمات و مبادی سیر و سلوک» اختصاص داده و در باره ایمان، نیت، صدق، انابه و اخلاص بحث می‏کند و باب دوم را به بحث مانع‏زدایی از سیر و سلوک اختصاص داده و نخست از توبه و سپس از زهد، فقر، ریاضت، مراقبت و تقوا سخن می‏گوید. این روش قابل نقد است؛ زیرا، چنانکه گذشت، بخشهای ابتدایی علم اخلاق آشنایی با رذایل اخلاقی و راههای زدودن آنهاست. بنابراین، مباحث باب دوم باید در آغاز مباحث سیر و سلوک مطرح شود.

این شش مرحله در شش فصل ایمان، ثبات، نیت، صدق، انابت و اخلاص گفته خواهد شد. این شش خصوصیت برای هر سالکی بعنوان شرایط لازم سیر و سلوک است که اگر یکی از آنها نباشد سالک نتواند راه بپیماید.

فصل اول: ایمان

«الَّذینَ آمَنُوا وَ لَمْ یَلْبِسُوا إیمانَهُمْ بِظُلْمٍ أُولئِکَ لَهُمُ الْأَمْنُ وَ هُمْ مُهْتَدُون‏» (انعام/82) ایمان در لغت تصدیق است یعنی باور داشتن و در عرف اهل تحقیق تصدیقی خاص باشد و به آنچه علم قطعی به آن حاصل است. پیامبر گرامی فرموده معرفت پپیغمبر منفک نباشد از معرفت پروردگار با تمامی صفاتش، پس ایمان مشتمل بر این امور باشد. مقارن ایمان آنست که آنچه دانستنی و گفتنی و کردنی باشد بداند و بگوید و بکند. و از آنچه باید احتراز کند دوری داشته باشد که این سرّ ذکر ایمان با عمل صالح است.

ایمان دارای مراتبی است که پایین ترین آن اقرار به لسان است «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا آمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ الْکِتابِ الَّذی نَزَّلَ عَلی‏ رَسُولِهِ وَ الْکِتابِ الَّذی أَنْزَلَ مِنْ قَبْل‏»(نساء/136) و در مرتبه بالاتر ایمان بتقلید یعنی تصدیق جازم باشد به آنچه باید تصدیق کرد که باید مستلزم عمل صالح باشد. «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ ثُمَّ لَمْ یَرْتابُوا وَ جاهَدُوا بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ فی‏ سَبیلِ اللَّهِ أُولئِکَ هُمُ الصَّادِقُون‏»(حجرات/15) و از این مرحله بالاتر ایمان به غیب است «الَّذینَ یُؤْمِنُونَ بِالْغَیْب‏»(بقره/3) که بصیرتی در باطن است و حجابها را کنار گذاشته و از این مرحله نیز بالاتر آنهایند که در باره شان فرموده: «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذینَ إِذا ذُکِرَ اللَّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَ إِذا تُلِیَتْ عَلَیْهِمْ آیاتُهُ زادَتْهُمْ إیمانا... اولئک همُ المومنون حقّا»(انفال/2) که این مرتبه ایمان بکمال است که برای سلوک باید حداقل دارای تصدیق جازم بود.

فصل دوم: ثبات

«یُثَبِّتُ اللَّهُ الَّذینَ آمَنُوا بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ فِی الْآخِرَةِ»(ابراهیم/27)

طلب کمال مشروط به داشتن طمانینه نفس است و برای رسیدن به طمانینه نفس، باید ایمان با ثبات همراه شود. زیرا هر کس در معتقدات متزلزل باشد نمی تواند به کمال رسد. ثبات ایمان عبارت است از داشتن تلاش بطور مداوم در مسیر کمال که شرط سلوک است و آن کس که در تلاشش ثابت نباشد حیران می شود «کَالَّذِی اسْتَهْوَتْهُ الشَّیاطینُ فِی الْأَرْضِ حَیْران‏»(انعام/71).

علت ثبات داشتن بصیرت باطن به حقیقت وجودی خویش است که اگر در باطن این حالت ملکه شود دیگر زایل نمی شود و برای همین است که شخص با ایمان مداومت براعمال صالح دارد.

فصل سوم: نیت

«قُلْ إِنَّ صَلاتی‏ وَ نُسُکی‏ وَ مَحْیایَ وَ مَماتی‏ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمین‏»(انعام/162)

نیت بمعنای قصد واسطه میان علم و عمل است لذا مبدا سیر و سلوک قصد است زیرا تا قصد انجام کاری نکند آن کار از او صادر نمی شود. حال که مقصد دست یافتن به کمال از کمال مطلق است پس باید قصد بر قربت حق تعالی کند و از این حیث نیت تنها بهتر از عمل تنهاست زیرا «نیت المومن خیر من عمله». نیت در عمل همچون جان و روح در تن می باشد.

فصل چهارم: صدق

صدق در لغت راست گفتن و راست کردن وعده و وفای به عهد است. در اصطلاح راستی و درستی در گفتار، نیت و عزم و عملکرد است. و علما گفته اند که هرکس در زندگی صادق باشد خوابهای او نیز راست خواهد بود.« َ رِجالٌ صَدَقُوا ما عاهَدُوا اللَّهَ عَلَیْه‏»(احزاب/23) و صدیقان را پیغمبران و شهیدان در یک مسلک آورده اند «فَأُولئِکَ مَعَ الَّذینَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ مِنَ النَّبِیِّینَ وَ الصِّدِّیقینَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصَّالِحینَ وَ حَسُنَ أُولئِکَ رَفیقا» (نساء/69) و پیغمبران بزرگ همچون ابراهیم و ادریس را به صدیقی وصف کرده اند «َ إِنَّهُ کانَ صِدِّیقاً نَبِیًّا» (مریم/56 و 41)

فصل پنجم: در انابت

انابت یعنی توجه به خدا داشتن که در سه چیز است: یک به باطن که همیشه متوجه بجانب خدای تعالی باشد و در افکار و تصمیم ها طلب قربت او کند «ِ وَ جاءَ بِقَلْبٍ مُنیب‏» (ق/33)، دوم به قول و ذکر در کلام که می فرماید: «ً وَ ما یَتَذَکَّرُ إِلاَّ مَنْ یُنیب‏» (غافر/13)، سوم بر اعمال است که نه تنها عمل به واجبات و ترک محرمات باشد بلکه به مستحبات و مکروهات نیز اهتمام داشته باشد.

فصل ششم: در اخلاص

اخلاص در لغت یعنی ویژه کردن، چاک کردن چیزی از هر چیزی که غیر او باشد، و در اصطلاح یعنی هرآنچه کند از نیت و عمل و گفتار برای خدا باشد. «أَلا لِلَّهِ الدِّینُ الْخالِصُ» (زمر/3) و مقابل اخلاص شرک خفی باشد که شرک مانعی عظیم بر سر راه طالب کمال است «ٌ فَمَنْ کانَ یَرْجُوا لِقاءَ رَبِّهِ فَلْیَعْمَلْ عَمَلاً صالِحاً وَ لا یُشْرِکْ بِعِبادَةِ رَبِّهِ أَحَدا» (کهف/110) که اگر مانع شرک برطرف شود وصول باسانی محقق گردد.

برای قطع موانع به شش مرحله دیگر احتیاج است.

اول: توبه، یعنی رجوع از گناه و گردش از افعال بندگان بر پنج قسم است:

اول فعلی که باید کرد و خوب نیست که نکند(واجب). دوم فعلی که نباید کرد و شایسته نیست که کند(حرام). سوم فعلی که کردن آن از نکردن بهتر باشد(مستحب). چهارم فعلی که نکردن از کردن او بهتر باشد(مکروه). پنجم فعلی که کردن و نکردن او یکسان باشد(مباح). توبه سه نوع باشد، یکی عام همه بندگان که از قسم اول و دوم است و دیگر خاص معصومان که بعلاوه قسم سوم و چهارم می باشد و سوم توبه اخص اهل سلوک که انقطاع از یاد خداست.« تُوبُوا إِلَی اللَّهِ جَمیعاً أَیُّهَا الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ»(نور/31)

توبه به سه زمان صورت می گیرد اول به تاسف و پشیمانی از آنچه در گذشته کردی، و تلافی آنچه که از تو واقع شده نسبت به خدا، نفس خود که در نقصان واقع کردی و دیگران که به او آسیب رسانده ای. در زمان حاضر هم باید ترک گناه کنی و دیگران را اگر آسیب رسانده ای ترک کنی و برای آینده هم باید عزم خود را جزم کرده که دیگر این گناه را تکرار نکنی. در اینجاست که می فرماید« التائب من الذنب کمن لاذنب له»

دوم: زهد، «وَ لا تَمُدَّنَّ عَیْنَیْکَ إِلی‏ ما مَتَّعْنا بِهِ أَزْواجاً مِنْهُمْ زَهْرَةَ الْحَیاةِ الدُّنْیا لِنَفْتِنَهُمْ فیهِ وَ رِزْقُ رَبِّکَ خَیْرٌ وَ أَبْقی‏»(طه/131) که نقیض رغبت است و زاهد کسی است که اورا بدانچه تعلق به دنیا دارد مانند خوردنی ها و نوشیدنی ها و امکانات و لذائذ و مال و جاه و هر چیزی که با مرگ از او جدا می شود بی رغبت باشد.

سوم: فقر «لَیْسَ عَلَی الضُّعَفاءِ وَ لا عَلَی الْمَرْضی‏ وَ لا عَلَی الَّذینَ لا یَجِدُونَ ما یُنْفِقُونَ حَرَجٌ إِذا نَصَحُوا لِلَّهِ وَ رَسُولِهِ ما عَلَی الْمُحْسِنینَ مِنْ سَبیلٍ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحیم‏»(توبه/91) در این موضع فقیر به کسی گویند که رغبت به مال و تمتعات دنیایی نکند و این از جهت التفاتی که لازم اقبال بر سلوک راه حقیقت و اشتغال بمراقبت الهی باشد و غیر بر او راهی نداشته باشند و این جهت معنای نزدیکی با زهد دارد.

حضرت آیه الله جوادی آملی در کتاب مراحل اخلاق در قرآن کریم در توضیح این قسمت می فرمایند: محقق طوسی بعد از مرحله زهد، مقام فقر را که یکی از اوصاف سالکان کوی حق است، ذکر می‏کند.فقر به معنای نخواستن است، نه نداشتن و تهیدستی بر اثر تنبلی و کار نکردن. بنابراین، روح فقر به زهد برمی‏گردد. پس کسی که تن‏پرور است و کار نمی‏کند و یا این که برای مال، حرمت قائل نیست سالک نیست. چون قرآن کریم، مال را مایه «قیام» جامعه می‏داند: «و لا تؤتوا السفهاء أموالکم التی جعل الله لکم قیاما و ارزقوهم فیها و اکسوهم و قولوا لهم قولا معروفا» (سوره نساء، آیه 5)

سالک الی الله می‏کوشد مال را از راه حلال فراهم سازد و در راه حق صرف کند و نیز کمبود دیگران را، برای خدا ترمیم کند؛ که در این صورت قهرا از خطر «و تحبون المال حبا جما» (سوره فجر، آیه 20) و «الذی جمع مالا و عدده یحسب أن ماله أخلده» (سوره همزه، آیات 2ـ 3)

نجات می‏یابد. پس فقیر کسی است که مال‏دوست نیست، ولی بر اثر تلاش و کوشش، مال را تحصیل و با آن، مشکلات خود و جامعه را برطرف می‏کند، انفاق و صدقات دارد و روح اقتصادی جامعه را تقویت می‏کند، ولی خود همانند امیرالمؤمنین (سلام الله علیه) با بهره‏ای اندک زندگی می‏کند. فقر و درویشی اهل سیر و سلوک به این معناست و فقر و درویشی به این معنا، به تعبیر محقق طوسی، رفع و ازاله مانع از سیر و سلوک است.

چهارم: در ریاضت که رام کردن ستور باشد بمنع او از آنچه قصد کند از حرکات غیر مطلوب و ملکه گردانیدن او به اطاعت صاحب خویش در آنچه او را برآن دارد از مطالب خویش. که مراد از ریاضت منع نفس حیوانی از انقیاد و مطاوعت شهوی و حیوانی و رذایل اخلاقی و اعمال باشد که باید نفس انسانی به اطاعت عقل درآید. که ریاضت نفس در سه چیز است یکی رفع موانع از وصول به حق، دوم مطیع گردانیدن نفس حیوانی بر عقل عملی که موجب طلب کمال باشد و سوم ملکه گردانیدن نفس انسانی به ثبات برآنچه معین او باشد به کمالی که اورا ممکن باشد.« وَ أَمَّا مَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ وَ نَهَی النَّفْسَ عَنِ الْهَوی‏»(نازعات/40)

پنجم: در محاسبت و مراقبت

«لِلَّهِ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ وَ إِنْ تُبْدُوا ما فی‏ أَنْفُسِکُمْ أَوْ تُخْفُوهُ یُحاسِبْکُمْ بِهِ اللَّهُ»(بقره/284)

با کسی حساب کردن و کسی را نگاهداشتن. باید طاعات و معاصی را حساب کرد که کدام بیشتر است چنانکه فرموده «وان تعدوا نعمت الله لاتحصوها» نمی توان نعمات او را حساب کرد.

ششم: در تقوی «ان اکرمکم عندالله اتقیکم»(حجرات/13)

ناقصانی که طالب کمال باشند از هر جه منافی کمال باشد یا مانع حصول کمال یا شاغل از سیر وسلوک در طریق طلب کمال پرهیز باید کرد تا آنچه مقتضی وصول باشد یا معاون در سلوک بود مفید و موثر باشد« ومن یتق الله یجعل له مخرجا و یرزقه من حیث لایحتسب»

که تقوی مرکب از سه چیز است یکی خوف و دوم تحاشی از معاصی و سوم طلب قربت.

با شش مرحله اول وجود مستعد سیر و سلوک شده و با شش مرحله دوم موانع از سر این راه برداشته می شود. اینها در نظر محقق طوسی ملزومات این راه است. و اما وقتی وجد استعداد فیض الهی را پیدا کرد و موانع این فیض برچیده شد حال به شرایط و اعمال و احوالات این راه می پردازیم.

فصل اول: در خلوت

بزرگترین مانع در طلب کمال مشاغل مجازی باشد که نفس را به غیر خدا مشغول می کند و از اقبال کلی به مقصد حقیقی بازدارند. حواس ظاهره به شنیدن صوتها و دیدن دیدنیها مشغول باشند. اما حواس باطنه شاغل باشند به تخیل صورتها و حالتها که خاطر بدان ملتفت باشد یا به توهم محبتی یا تنفری یا تعظیم اموری که طالب حصول آن امور باشد مانند مال و جاه.

پس صاحب خلوت باید که موضعی اختیار کند که آنجا از محسوسات ظاهر و باطن شاغلی نباشد و قوای حیوانی را ریاضت دهد تا او را به آنچه که ملایم آن باشد جذب نکرده و از آنچه غیر ملایم است دفع نکند و از افکار مجازی بکلی اعراض کند، اما مصالح معاد اموری باشد که غایات آن حصول لذات باقی باشد نفس طالب را بعد از زوال موانع ظاهره و خالی کردن باطن از اشتغال به غیر خدا.

فصل دوم: در تفکر «اولم یتفکروا فی انفسهم ما خلق الله فی السموات و الارض و ما بینهما الا بالحق» تفکر سیر باطن انسانی است از مبادی به مقاصد و نظر را نیز همین معنی گفته اند. در اصطلاح علما هیچکس از مرتبه نقصان به مرتبه کمال نتواند رسید الا بسیری و به این سبب گفته اند اول واجبات تفکر و نظر است «و ان فی ذاک لقوم یتفکرون» و در حدیث آمده است «تفکر ساعه خیر من عباده سبعین سنه».

مبادی سیر در آغز حرکت آفاق و انفس نیست و سیر استدلال است از آیات هردو. سیر آفاقی در نشانه های طبیعی باشد و سیر انفسی در عوالم وجودی نفس انسانی.

فصل سوم: در خوف و حزن «و خافون ان کنتم مومنین» حزن عبارت باشد از تالم باطن بسبب وقوع مکروهی که دفع آن تعذر باشد یا فوت فرصتی یا امری مرغوب فیه که تلافی آن دارای سختی یا اصلا نشود.

فصل چهارم: در رجاء هرگاه مطلوبی متوقع باشد که در زمان استقبال حاصل خواهد شد و طالب را ظن باشد به تحصیل اسباب آن مطلوب فرحی را که از تصور حصول آمیخته با توقع در باطن او حادث شود رجاء خوانند.

فصل پنجم: در صبر، در لغت حبس نفس است از جزع به وقت وقوع مکروه و لابد و نگاهداشتن اعضا از حرکات غیر معتاد. که سه نوع است: اول صبر عوام، دوم: صبر زهاد و عباد و اهل تقوی از جهت توقع ثواب آخرت و سوم صبر عارفان چه بعضی ایشان التذاذ یا بند از مکروه.

فصل ششم: در شکر که ثنایی است بر منعم بازاء نعمتهای او چون معظم نعمتها و همه آن از حق تعالی باشد. قیام شکر به سه چیز لازم آید. یکی معرفت نعمت منعم که آفاق و انفس مشتمل برآنست و دوم شادمانی بوصول آن نعمتها به او و سوم جد نمودن در تحصیل. «لان شکرتم لازیدنکم»